Z mieszkańcem Pionek, profesorem Markiem Wierzbickim, pracownikiem radomskiej delegatury Instytutu Pamięci Narodowej rozmawiał Jakub Wojtaszewski.

- W tym roku przypada 70. rocznica partyzanckiej akcji oddziału Armii Krajowej pod dowództwem Ignacego Pisarskiego. Bitwa na Załamanku uważana jest za najskuteczniejszą akcję partyzancką na terenie obwodu kozienickiego podczas II wojny światowej. Pomimo tego bardziej przypominane są i mocniej w świadomości mieszkańców Pionek tkwią tragiczne zdarzenia i rozstrzelania partyzantów na ulicy Zwoleńskiej po nieudanej akcji na wartownię Państwowej Wytwórni Prochu. Czy kiedyś uwolnimy się od tej martyrologii? Dlaczego bardziej upamiętniamy porażki niż niewątpliwe zwycięstwa?

- Myślę, że tu nie chodzi o jakieś szczególne zamiłowanie mieszkańców Pionek do martyrologii czy dziejowych porażek, lecz o to, iż obydwa wydarzenia dokonały się w zupełnie innych okolicznościach. Akcja na Załamanku nie była znana szerszemu ogółowi. Natomiast rozstrzelanie żołnierzy AK na ul. Zwoleńskiej odbyło się w dzień targowy i w obecności kilkuset osób. Miało też dramatyczny przebieg. I to właśnie dlatego stało się najważniejszym wydarzeniem w dziejach Pionek.

- Pisarski i jego ludzie zaatakowali kolumnę łącznikową niemieckiej armii Mitte. Zdobyli ważne szyfry i mapy położenia niemieckich jednostek frontu środkowego. Czy partyzanci AK wiedzieli, jaki jest cel ich akcji czy był to całkowity przypadek?

- Partyzanci nie mieli pojęcia kogo atakują, ponieważ ich najważniejszym zadaniem było utrudnianie ruchu wszystkich jednostek niemieckich na trasie Radom-Kozienice. Robili to zresztą bardzo skutecznie, tak że większość Niemców jeździła z Kozienic do Radomia przez Dęblin. 12 sierpnia urządzili kolejną zasadzkę na Załamanku licząc na jakąś zdobycz, ale nie spodziewali się, że będzie tak ważna.

- Akcja na Załamanku jawi się jako najlepsza bitwa oddziału partyzanckiego na naszych ziemiach w czasie II wojny światowej. W czym tkwił sukces Polaków i co o nim zdecydowało?

- Partyzanci starannie przygotowali się do tej akcji, przygotowując jej poszczególne fazy na odprawach w Komendzie Obwodu Kozienickiego Armii Krajowej. Wykorzystali też naturalne ukształtowanie terenu, a zwłaszcza skrzyżowanie dróg pod dużym kątem oraz wzniesienie nad tym skrzyżowaniem, na którym niedawno wycięto drzewa. Ustawione tam karabiny maszynowe strzelały do Niemców, jak na strzelnicy. Dużą rolę odegrał też element zaskoczenia, chyba najważniejszy z punktu widzenia partyzanckiej taktyki.

- Niemcy stracili 15 zabitych i 6 wziętych do niewoli. Jakie były straty partyzantów i ilu żołnierzy liczyły wrogie sobie oddziały w momencie przeprowadzania akcji?

- Dzięki dobremu przygotowaniu i zaskoczeniu wroga akcja odbyła się bez strat własnych w gronie partyzantów. W momencie rozpoczęcia akcji przeciwko ok. 40 Niemcom stanęło ok. 160 partyzantów z oddziału Ignacego Pisarskiego pseudonim "Maria". Z tym, że jeden z plutonów tego oddziału (ok. 35 osób) osłaniał miejsce akcji od strony Pionek.

Udaną akcję partyzancką z 12 sierpnia 1944 roku przypomina tablica znajdująca się przy wyjeździe z Pionek na trasę Kozienice-Radom, w okolicach tzw. Załamanka

- Cała akcja obarczona była wielkim ryzykiem. Dwa kilometry od miejsca jej przeprowadzenia stacjonowały mocne oddziały niemieckie, a na stacji kolejowej w Pionkach rozładowywały się jednostki dywizji pancernej. Partyzantom sprzyjało szczęście czy to był dowódczy geniusz Pisarskiego?

- I jedno i drugie. Dobre zaplanowanie i sprawne przeprowadzenie akcji ułatwiło jej szybkie zakończenie, co umożliwiło partyzantom odskok w bezpieczne ostępy Puszczy Kozienickiej. Pisarski był bardzo narwany, niemniej dzięki szaleńczej odwadze i niewątpliwemu talentowi dowódczemu potrafił niezwykle skutecznie walczyć z silniejszym wrogiem. To był urodzony partyzant, który przez sześć miesięcy nie opuścił swojego oddziału nawet na jeden dzień, choć był kilkakrotnie ranny.

- Mimo cennych zdobyczy i niewątpliwego sukcesu, o oddziale Pisarskiego i nim samym zapomniano, nie honorując i nie wręczając odznaczeń. Dlatego, że Maria był kontrowersyjną postacią i nie ze wszystkimi było mu po drodze?

- Myślę, że nie tylko dlatego. Pisarski słynął wprawdzie z gwałtownego usposobienia i niewyparzonego języka, ale nie dostał odznaczeń za tę akcję głównie z powodu szybko następujących po sobie wydarzeń, związanych z mobilizacją Korpusu Kieleckiego AK, na którą udali się też partyzanci z Obwodu Kozienickiego AK. Po jej rozwiązaniu 30 września 1944 roku Pisarski zginął, zakończyła się wojna, a władzę przechwycili wrogo nastawieni do AK komuniści. To wszystko przeszkodziło w uhonorowaniu oddziału "Marii" i jego dowódcy za udaną akcję na Załamanku.

- Jak na tak bolesną porażkę zareagowali Niemcy? Czy przeprowadzali akcje odwetowe?

- Niemcy nie przeprowadzili działań odwetowych, ponieważ akcję przeprowadzono z dala od ludzkich osiedli. Na tym polegało też jej bardzo dobre przygotowanie.

- Oprócz bitwy na Załamanku oddział Pisarskiego przeprowadził szereg innych akcji. Czy może Pan przybliżyć te najciekawsze i najbardziej spektakularne?

- Najważniejszą było – dokonane nocą z 19 na 20 sierpnia 1944 roku – wydobycie broni z bunkrów AK pod Zwoleniem, które wówczas znajdowały się w strefie frontu niemiecko-sowieckiego. "Maria" wybrał 40 najmłodszych partyzantów, po czym poszedł z nimi nocą pomiędzy niemieckie jednostki frontowe, w każdej chwili ryzykując zniszczenie oddziału. Po wydobyciu broni, partyzanci musieli spędzić cały dzień w stodole, mimo że w sąsiednich gospodarstwach znajdowali się żołnierze niemieccy. Po zapadnięciu zmroku wrócili do swojej bazy prowadząc dwa wozy załadowane bronią, której starczyło dla całego partyzanckiego plutonu. W historii kozienickiego AK nie było bardziej zuchwałej i skutecznej akcji zbrojnej.

- Powstają ostatnie zdjęcia do filmu o Ignacym Pisarskim pseudonim "Maria". Jak Pan ocenia pracę filmowców i samą postać Pisarskiego pokazaną w tym filmie?

- Nie mogę oceniać samego filmu, ponieważ nie widziałem go jeszcze. Niemniej sam pomysł utrwalenia pamięci o tym sławnym partyzancie zasługuje na uznanie. Twórcy filmu, na czele z jego reżyserem Jarosławem Szczypiorem nie unikają trudnych tematów i kontrowersji jakie wzbudzał Pisarski, np. jego niechęci do Żydów czy gwałtownego charakteru, co jeszcze zwiększa wartość tego dzieła.

- Co roku harcerze przypominają wydarzenia z 12 sierpnia 1944 roku. Rekonstrukcja ma skromny wymiar, czy marzy się Panu odtworzenie akcji tak, jak było to w roku 1944?

- Oczywiście byłoby świetnie, gdyby rekonstrukcja akcji na Załamanku odbywała się z jeszcze większym rozmachem, ale wiadomo, że niedobór finansów uniemożliwia realizację tego zamierzenia (np. wypożyczenie większej ilości sprzętu wojskowego). Myślę jednak, że nawet bez dodatkowych pieniędzy można by uatrakcyjnić te rekonstrukcje, poprzez wzbogacenie ich scenariusza i komentarza do nich.

- W tym roku obchodzimy 70. rocznicę tego wydarzenia. Planowane są jakieś atrakcje upamiętniające bohaterską bitwę oddziału Pisarskiego?

- Nie mam bliższych informacji na temat przygotowań do tych obchodów w Pionkach. Natomiast Delegatura Instytutu Pamięci Narodowej w Radomiu przygotowuje dwudniowy rajd rowerowy dla pionkowskiej młodzieży po Puszczy Kozienickiej. Jego uczestnicy będę poszukiwać śladów akcji "Burza" na tym terenie. Jeden z ważnych przystanków rajdu będzie miał miejsce na Załamanku.

Ignacy Pisarski (trzeci od lewej), czołowy zawodnik drużyny hokeja na lodzie KS Proch Pionki. Zdjęcie wykonane po sensacyjnym zwycięstwie 5:3 z Polonią Warszawa w styczniu 1935 roku. W tle dawne Kasyno Urzędnicze

- Akcja na Załamanku została przeprowadzona w momencie, kiedy w Warszawie trwało powstanie. Czy te dwa wydarzenia można jakoś połączyć?

- Powstanie Warszawskie zostało rozpoczęte w związku z akcją "Burza", choć wcześniej nie planowano walk w stolicy. Akcja na Załamanku była częścią szerszej akcji przygotowawczej do akcji "Burza" noszącej kryptonim "Deszcz". Polegała ona na prowadzeniu wzmożonej działalności sabotażowo-dywersyjnej i partyzanckiej, aby osłabić siły okupanta i zmobilizować do "Burzy" siły własne z oddziałów partyzanckich i plutonów konspiracyjnych.

- W tym roku mija 70 rocznica tajemniczej śmierci Ignacego Pisarskiego. Śmierci wokół której obrosło wiele legend i niedomówień. Która wersja z wielu przedstawianych przez historyków wydaje się Panu najbliższa prawdzie?

- Okoliczności śmierci "Marii" i różne hipotezy jej dotyczącej zawarłem w mojej książce "Pierwsza Kadrowa" Inspektoratu Radomskiego AK" w osobnym rozdziale. Jest ich zbyt wiele, aby można je było omówić w krótkim wywiadzie. Moim zdaniem najbardziej prawdopodobne jest to, że Pisarski zorientował się, że walka przeciw Niemcom nie przyniesie zwycięstwa i że na ziemiach polskich będą rządzić Sowieci i ich agenci. Dlatego postanowił dołączyć do Brygady Świętokrzyskiej Narodowych Sił Zbrojnych, która zawarła porozumienie z Niemcami i wycofywała się na Zachód. W drodze do niej został schwytany przez patrol innego oddziału AK, potraktowany jak dezerter i rozstrzelany. Czy jednak tak było do końca nie wiadomo, ponieważ "Maria" miał wielu wrogów w gronie oficerów AK, więc mógł paść ofiarą cichego odwetu.